TEDEYİ

İsmet Siverekli
Tarih: 24 Haziran 2025

2025 yılının Haziran ayında Orta Doğu, son yılların en kritik jeopolitik gerilimlerinden birine sahne oldu. İsrail ile İran arasında doğrudan başlayan çatışmalar, sadece iki ülkeyi değil, tüm bölgeyi ve küresel güç dengelerini etkileyen bir kriz halini aldı. 23 Haziran’da ABD Başkanı Donald Trump’ın duyurduğu “tam ateşkes” ile yeni bir diplomatik evreye girildi. Ancak bu ateşkes, savaşın sonu değil; aksine, çok katmanlı bir sürecin başlangıcıdır.

Bu makalede ateşkesin detayları, savaşın nedenleri, bölgesel aktörlerin rolleri ve çatışmanın geleceğine dair olası senaryolar analiz edilecektir.

Ateşkesin Dinamikleri ve Uygulama Süreci

23 Haziran 2025’te ABD Başkanı Trump, İsrail ve İran arasında 24 saatlik karşılıklı ateşkes takvimini ilan etti. Anlaşmaya göre:
• İlk 12 saat boyunca İran ateşkese uyacak, saldırı gerçekleştirmeyecek.
• Ardından İsrail saldırılarını durduracak.
• 24 saat sonunda çatışmalar resmen sona erecek.

Ateşkes Katar’ın arabuluculuğunda ve ABD’nin İran’ın nükleer tesislerine yönelik hava saldırılarının ardından şekillendi. Her iki taraf da resmi olarak anlaşmayı onaylamış değil; ancak alandaki askeri hareketlilik şimdilik azalmış durumda. Bu süreçte güvenin test edilmesi ve uygulamanın sahadaki aktörlere nasıl yansıyacağı belirleyici olacak.

Çatışmanın Arka Planı: Gerginlikten Ateşkese

Çatışma, 13 Haziran’da İsrail’in İran’ın nükleer tesislerine sürpriz hava saldırısı düzenlemesiyle başladı. Bu saldırı, İran’ın hem ABD’ye ait Katar’daki üslerine hem de İsrail şehirlerine füze atışlarıyla karşılık vermesiyle tırmandı. Kısa sürede açık savaşa dönüşen kriz, enerji fiyatlarında artış, Körfez’de güvenlik riski ve bölgesel çatışma korkusunu beraberinde getirdi.

İsrail, ABD’nin askeri desteğiyle nükleer tehdidi sınırlandırmak isterken; İran, hem caydırıcılığını korumak hem de iç kamuoyuna direnç mesajı vermek için karşılık verdi. Ancak her iki taraf da doğrudan uzun vadeli bir savaşa girmeye hazır değil; ekonomik, diplomatik ve toplumsal riskler ateşkese yönelimi teşvik etti.

Küresel ve Bölgesel Aktörlerin Rolü

Bu çatışmada bölgesel sınırlar aşılmış; uluslararası aktörlerin etkisi belirleyici hale gelmiştir.
• ABD, askeri operasyonlarla İran’ın nükleer programını zayıflatmayı hedeflemiş ve diplomatik süreci yönlendirmiştir.
• Çin ve Rusya, İran’a doğrudan destek vermemekle birlikte, ateşkes ve barışçıl çözüm çağrısında bulunmuştur.
• Avrupa Birliği, Cenevre’de nükleer müzakereleri yeniden başlatmak için diplomatik girişimlerde bulunmuştur.
• Türkiye, barışçıl çözümden yana tutum alarak ateşkesi memnuniyetle karşılamıştır.
• Katar, diplomatik arabuluculukta kilit rol üstlenmiştir.

Ateşkesin Sınırları ve Belirsizlikler

Ateşkes her ne kadar doğrudan şiddeti durdursa da birçok kritik konu hâlâ çözülmemiştir:
• İran’ın desteklediği vekil gruplar (Hizbullah, Hamas, Husiler) bu ateşkese dahil mi?
• İran’ın Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile işbirliğini askıya alması, süreci nasıl etkileyecek?
• İsrail’in İran’ın nükleer altyapısına yönelik tutumu ne olacak?
• ABD yaptırımları ve ekonomik baskı devam edecek mi?

Bu soruların yanıtı, ateşkesin kalıcı barışa evrilip evrilmeyeceğini belirleyecek.

Olası Gelecek Senaryoları

a) Kalıcı Ateşkes ve Diplomasiye Dönüş

Avrupa’nın Cenevre’de başlattığı diplomatik süreç ile taraflar müzakere masasına dönebilir. Özellikle İran’ın nükleer faaliyetlerini şeffaflaştırması durumunda gerginlik düşebilir.

b) Vekil Savaşlarının Devamı

Ateşkesin resmi olması, sahada Hizbullah ve Hamas gibi vekil unsurların çatışmayı sürdürmesini engellemeyebilir. Bu durum, dolaylı savaşların artmasına neden olabilir.

c) Yeni Silahlanma ve Stratejik Rekabet

İran ve İsrail, kısa vadede caydırıcılık adına yeniden silahlanma yoluna gidebilir. Bu da yeni bir askeri denge arayışına kapı aralayacaktır.

d) Düşük Yoğunluklu Çatışmalar ve Stratejik Yorgunluk

Tarafların doğrudan savaşı göze almaması, sınırlı saldırılar ve istihbarat operasyonları ile gerginliği uzun vadeye yayabilir.

İsrail–İran arasındaki ateşkes, kesin bir çözümden çok, büyük bir savaşın şimdilik ertelenmesi anlamına geliyor. Diplomasiye açık kapı bırakan bu süreçte:
• Sahadaki uygulama başarıya ulaşırsa,
• Vekil gruplar kontrol altına alınabilirse,
• Nükleer müzakereler yeniden başlatılırsa,

kalıcı barış ihtimali güçlenebilir. Aksi takdirde, bölge yeni bir vekalet savaşları dönemine girebilir. Dengenin bu kadar ince bir hatta yürüdüğü ortamda, yalnız askeri önlemler değil, siyasi cesaret ve uluslararası işbirliği de belirleyici olacaktır.

Ismet Siverekli

Giriş

Bu çalışma, Kürt halkının tarihsel ve güncel siyasal yapısında gözlemlenen parçalanmışlık olgusunu — bu makalede “partiyalizm” kavramı altında ele alınmaktadır — sosyo-politik bir perspektifle incelemeyi amaçlamaktadır. Kürt halkı, Türkiye, Irak, İran ve Suriye gibi farklı devletlerin sınırları içerisinde dağılmış bir etnik grup olarak tarih boyunca siyasal birlik oluşturmakta zorlanmış; bu zorluk, aşiret yapıları, ideolojik ayrışmalar ve dış müdahalelerle derinleşmiştir.

Partiyalizm kavramı, Kürt siyasal hareketlerinde ortaya çıkan iç bölünmüşlükleri — özellikle aşiret temelli yapılar, ideolojik fraksiyonlar ve parti merkezli kimlik inşaları temelinde — açıklamak için kullanılmaktadır. Bu bağlamda çalışma, Kürt halkı içindeki siyasal çoğulculuğun nedenlerini, etkilerini ve birlik arayışlarını tarihsel ve sosyolojik temellerle tartışmaktadır.

Yöntem ve Kuramsal Çerçeve

Bu analiz, nitel bir yaklaşımla, literatür taraması ve tarihsel analiz yöntemine dayanmaktadır. Kuramsal olarak sosyal hareketler teorisi, etnik kimlik kuramları ve Gramsci’nin hegemonya kavramı temel alınmıştır. Bu teoriler çerçevesinde, Kürt siyasal hareketleri hem içsel dinamikler (aşiret yapısı, ideolojik ayrışma) hem de dışsal faktörler (devlet politikaları, dış müdahaleler) üzerinden ele alınmaktadır.

Aşiretçilik: Tarihsel Kökler ve Güncel Yansımalar

Kürt toplumunun geleneksel yapısında aşiret sistemi uzun süre belirleyici bir rol oynamıştır. 19. yüzyılda Osmanlı ve İran devletlerinin uyguladığı denetim politikaları, Kürt aşiretlerini siyasal olarak merkezden uzak tutmuş ve bir “Kürt milleti” bilincinin gelişimini engellemiştir¹.

Bu yapı, yalnızca tarihsel bir unsur olarak kalmamış; günümüz Kürt partilerinde dahi aşiret temelli örgütlenmelerin izleri sürmektedir. Özellikle Irak Kürdistanı’nda Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ile Kürdistan Yurtseverler Birliği (PUK) arasındaki ayrışma, büyük ölçüde bu tarihsel bağlamda okunabilir². Aşiret yapılarının güncel siyasal yapılara entegrasyonu, kolektif hareketin önünde yapısal bir engel oluşturmaya devam etmektedir.

Siyasal Fraksiyonlaşma ve Partiyalizm

Modern Kürt siyaseti, yalnızca aşiret temelli bölünmüşlükten değil, aynı zamanda ideolojik fraksiyonlaşmadan da etkilenmektedir. PKK ve PYD gibi yapılar sosyalist ya da demokratik konfederalizm esaslı politikaları savunurken, KDP gibi aktörler daha muhafazakâr ve piyasa temelli yaklaşımlar benimsemektedir³. Bu farklılaşma, zaman zaman sahada silahlı çatışmalara kadar varabilen gerilimlere yol açmıştır⁴.

Partiler arası ilişkilerde, karşılıklı rekabetin ötesinde dışlayıcı tutumlar baskındır. Siyasal aidiyet çoğu zaman etnik kimlikten daha baskın hale gelmekte; bu durum, kolektif Kürt kimliğinin ortak bir çerçevede inşa edilmesini güçleştirmektedir. Her parti kendi söylemini mutlaklaştırarak diğerlerini marjinalize etmekte, bu da toplumsal kutuplaşmayı derinleştirmektedir.

Dış Müdahaleler ve Bölgesel Dinamikler

Kürt siyasal hareketleri, yalnızca içsel yapılarla değil, aynı zamanda devletlerin ve küresel aktörlerin müdahaleleriyle de şekillenmektedir. Türkiye, İran, Irak ve Suriye gibi ülkeler, Kürt hareketlerini kontrol etmek amacıyla diğer Kürt yapılarını araçsallaştırmış; örneğin Türkiye, PKK’ya karşı KDP ile iş birliği yapmış, İran ise PJAK’a yönelik baskı politikaları izlemiştir. Aynı şekilde, ABD ve Rusya gibi küresel güçler, taktiksel iş birlikleri yoluyla Kürt siyasetine yön vermiştir⁵. Bu tür müdahaleler, Kürtler arası işbirliğini zayıflatmakta ve ulusal düzeydeki birlik çabalarını baltalamaktadır.

Yeni Nesil Kürt Kimliği ve Birlik Arayışı

Son yıllarda, özellikle diaspora gençliği ve bazı politik aktörler, parçalı kimlik yapısına karşı daha kapsayıcı bir Kürt kimliği inşa etme yönünde adımlar atmaktadır. Sosyal medya, bu yeni kimliğin paylaşımı ve yayılması açısından önemli bir araç işlevi görmektedir. HDP/DEM Parti gibi yapılar, etnik, dini ve cinsiyet temelli farklılıkları dikkate alan çok katmanlı bir siyasal temsil anlayışı geliştirerek, geleneksel fraksiyoncu siyaset anlayışının ötesine geçmeye çalışmaktadır.

Bu gelişmeler, partiyalizmin aşılabileceğine ve ulusal düzeyde kolektif bir bilinç oluşturulabileceğine dair umut vermektedir. Fakat bu sürecin kalıcı hale gelmesi, hem tabandan gelen demokratik taleplerin güçlenmesine hem de siyasal liderliklerin daha kapsayıcı stratejiler geliştirmesine bağlıdır.

Sonuç

Kürt halkının siyasal tarihi, parçalanmışlık ve fraksiyonlaşma ekseninde şekillenmiş; aşiret yapıları, ideolojik ayrışmalar, parti merkezli kimlikler ve dış müdahaleler bu süreci derinleştirmiştir. Ancak tüm bu yapısal zorluklara rağmen, Kürt halkı içerisinde yeni bir kolektif kimlik ve siyasal birlik arayışı gözlemlenmektedir.

Bu birlikteliğin inşası, yalnızca mevcut fraksiyonların uzlaşmasıyla değil, aynı zamanda halkın daha kapsayıcı ve demokratik taleplerinin dikkate alınmasıyla mümkün olacaktır. Gelecekte daha istikrarlı bir Kürt siyasal bütünlüğü, tarihsel tecrübelerden öğrenerek, yeni kuşakların öncülüğünde kurulabilir.

⸻

Dipnotlar

1. van Bruinessen, M. (1992). Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan. Zed Books.

2. Natali, D. (2005). The Kurds and the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran. Syracuse University Press.

3. Gunes, C. (2012). The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance. Routledge.

4. Ibid., s. 145–149.

5. Anderson, B. (1983). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. Verso.

“Buralarda yaşamak, bir zakkum çiçeğinin betonu delip var olmaya çalışması gibidir.” — Şeyhmus İnal

Bir Mahalleden Başlayan Sessizlik

Siverek’in Esmer Çayı Mahallesi’nde, Uras Sokak’ta büyüdü Şeyhmus İnal. Bazalt taşlı toprak damlı evlerin gölgesinde, sarı saçlı, küpeli bir çocuk idi. Ama daha çocukken bile, yüreğinde taşıdığı şey sıradan bir çocukluktan fazlasıydı. O, Kürtçe konuştuğu için azar işiten çocuklardan biriydi. Herkesin bakkal Xal Emine’nin önünde top oynadığı günlerde, o içten içe bir sessizliğe kulak kesiliyordu: susturulmuş bir halkın sesine.

İstanbul’a Açılan Bilinç Kapısı

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdiğinde, sadece hukuk öğrenmeye değil, kendi halkının tarihiyle yüzleşmeye de başladı. 1980’li yılların ikinci yarısında, 12 Eylül’ün yarattığı suskunluk çözüldükçe, Kürt gençliği üniversitelerde yeniden uyanıyordu. O da bu uyanışın bir parçası oldu. Kürt kimliği artık onun için bir utanç değil, bir onurdu. Kürt olmak, bir halkın inkârına karşı hukuku, vicdanı ve dili savunmak anlamına gelmeye başlamıştı.

Onun için hukuk artık sadece adaletle değil, kimlikle ilgiliydi.

Bir Cenazeyle Dönülen Toprak

1990 yazında, stajını yeni bitirmişken, babasının ölüm haberiyle sarsıldı. İstanbul’dan Siverek’e döndü. Dönüşü zorunluydu ama kaçış değildi. O gün, sadece ailesine değil, halkına da döndü. İki kız kardeşi vardı, hiçbiri okuyamamıştı. O ise ailenin ilk ve tek üniversitelisiydi. Babasının yokluğunda ailenin yükünü üstlenmekle kalmadı; aynı zamanda halkının yükünü de omuzladı.

Siverek’te Hukukla Direniş

Siverek, devlete sadakatle bağlı görünen ama Kürt kimliğini her an içinde taşıyan bir coğrafyaydı. Bu iki uç arasında sıkışmış bir halkın ortasında, Şeyhmus İnal bir denge kurmaya çalıştı. Ne sistemin adamı oldu ne de yalnızca karşı çıkmanın peşine düştü. O, Kürt davasını hukuk yoluyla taşıdı, sessiz ama kararlı bir mücadele verdi.

Sembolik bir dava açtı: Siverek’in il yapılacağına dair verilen ama tutulmayan siyasi sözler için. Bu dava, bir şehrin hak mücadelesi görünümünde olsa da, aslında Kürtlerin onlarca yıldır süren “gasp edilmiş haklar” mücadelesinin küçük bir yansımasıydı. Kürtlerin “vaat edilen ama hiç verilmeyen” kimliği gibi, Siverek’in il olma hayali de hep ertelenmişti.

Ve o bu hayali, mahkemeye taşıdı.

Kürt Halkının Hukukçusu

İnsan hakları onun için evrenseldi; ama en önce Kürt halkı için gerekliydi. Çünkü hak ihlallerinin en ağırını yaşayan Kürtlerdi. Kadınlar, köy boşaltmalar, anadilde eğitim yasakları, gözaltında kayıplar, işkenceler… Bütün bunların ortasında, o hep oradaydı. Kimi zaman bir ailenin avukatı, kimi zaman bir mağdurun şahidi, kimi zaman tek başına devletin karşısında duran bir savunucuydu.

2020 yılında, bir bahar sabahında, sosyal medya hesabından bir zakkum çiçeği fotoğrafı paylaştı. Altına da şu notu düştü:
“Buralarda yaşamak, bu çiçeğin betonu delip yaşamaya çalışması gibi zordur.”
Bu, belki de onun hayatının özetiydi. Kürt halkı gibi, o da baskının ortasında dimdik yaşamaya çalışıyordu.

Gözaltı ve Susturulamayan İnanç

Aynı yılın yazında, Urfa Cumhuriyet Başsavcılığı’nın başlattığı gizli bir soruşturma kapsamında gözaltına alındı. Sebep, hak mücadelesiydi. Kürt kimliğini savunmasıydı. Zaten bu coğrafyada Kürtlerin haklarını savunmak, çoğu zaman yargılanmayı göze almak demekti. Ama o yılmadı. Çünkü o, hukukun sadece mahkemelerde değil, vicdanda da inşa edilmesi gerektiğine inanıyordu.

Bir Ölüm, Bir Hafıza

31 Mayıs 2020’de Karacadağ yolunda geçirdiği trafik kazasıyla hayata veda etti. İsmail Sarısaç’ın aracıyla çarpıştı; kazadan Sarısaç kurtuldu, o ise kurtarılamadı. Ama ölüm bile onun adını, sesini, mücadelesini silemedi.

CHP’li Sezgin Tanrıkulu onu “bir halkın avukatı” olarak andı. Şanlıurfa Barosu, “adaletin sesi” dedi. Ama asıl ağıt, Esmer Çayı Mahallesi’nde, Kürtçe ağıtlar eşliğinde yandı. Çünkü o sadece bir avukat değil, bir halkın sessizliğini dillendiren bir simaydı.

Geride Kalan Direniş

Şeyhmus İnal, ne bir kahraman pozuna büründü ne de mücadelesini yüceltti. O, sade yaşadı, onurlu direndi. Geriye, sadece kazandığı davalar değil, bir halkın hukuk içinde görünür kılınması için verdiği mücadele kaldı.

Ve belki de en çok şu soruyu sormamıza vesile oldu:
“Hukuk, halkını inkâr eden bir devlette gerçekten ne kadar adildir?”

Şeyhmus İnal’ın yaşamı, Kürt halkının inkâr edilmiş kimliğinin hukukla görünür kılınması için verilen bir ömürlük mücadeleydi. Onun hikâyesi, bir halkın sesi olmanın bedelini sessizce ödeyenlerin hikâyesidir. Ve bugün, onun adına açılacak her kitap, konuşulacak her kelime, bu mücadelenin sürmekte olduğunu gösteren bir izdir.

Meşteroja Sûrîye û Rojava de hîregoşeyê Îsraîl, Tirkîye û Îranî

Geyrayişê Donald Trumpî yê Rojhilato Mîyanên demê serokatîya ci de, hem asta sembolîk û hem zî asta stratejîk peyamê muhîmî xo miyanê de hewlneno.

Her çend no serdan hewldanê Dewletê Yewbîyeyî yê Amerîkayî yê qandê newe ra şekîldayena pêşînîyê xo yê seba heremê nîşan dano zî, o do heme demê de ray vere verkewtenên ke şenê rasterast bandorê ser rageşî û hemkariyê ser xeta Îsraîl-Tirkîye-Îranî bikero zî akarde. 

No bandor hewzel de qanda Sûrîyeyî û heremê Rojava, ke bi şekîldoî fîîlî zî hetê Kurdan ra yeno raykerdiş, weşî eşkere bîyo.

Îsraîl: Statuko Xurt Beno, Kart Hemberê Îranî zî Newe ra Yenê Vilakerdiş

Paştîdayena bihêz a Trumpî seba Îsraîlî, hemberê qararê ey a naskerdişê Orşelîmî zey paytaxta Îsraîlî, cayê manevraya Tel Avîvî herem de weşî hera kerdo.

No çerçewe de, Îsraîl ameyo teşwîqkerdene ke rolê do leşkerî û dîplomatîk a çalekî enîya hemberê Îranî kaybikero. Biyayena Îranî Sûrîye de û hezê girêdayeyê ci bi hezê wekîl ê ze Hizbullah rê stratejî yê “dorpêçkerdena Îranî” ya rayveberiya Trumpî de binghînî ya.

No çerçewe de, bingehe ameyo afirnayene ke êrîşê Îsraîlî yê ser hedefê Îran û qada hewayî yê Surîyeyî rewa keno.

Tirkîye: Hewalbendiya ver Verbirkê Ey, Krîzê Bawerî xorî Beno

Demê seferê Trumpî û peyê ci têkiliyê Amerîka û Tirkîye miyanê weşî cayan de xirabiyena cidî virazyayî. Tifaqa taktîkî ya ey zey “gefeke ewlehiya neteweyî” ame vînayene.

No rewş têkiliyê Tirkîye û Amerîkayî zî çerçoweyê hempeymaniya NATO yî veto. Helwestê dica ya rayverberiya Trumpî hemberê Tirkîyeyî -kiştê ra sepandina cezayê aborî, kişta bin ra zî muhîm dayena têkiliyê şexsî bi Erdoğanî ya- zirarê dayê pêvajoya akerdena bawerî yê.

Îran: Hîrêgoşeya Tecrîd, Zext û Verxodayenê

Xaleka bin a sereke ya seferê Trumpî ya Rojhilato Mîyanên heweldanê ey yê akerdena blokedo dinyayê Ereban de  hemerê Îranî bî. 

Lûtkeyê berz ê Erebistaba Siûdî de, Îran zeyî “sponsorê terorîzmî”ameyo nîşandayenê û mabeynê welatê Kendavî û Îsraîlî de eniyedo nimite yê hemberê Îranî ame akardene.

No rewş Îranî nezdîyê Rusya û Çînî kerdo; ewro waştiş ameyo kerdiş ke estbiyayena xo ya leşkerî Surîye de weşî bikero. Peyantena Trumpî peymana nukleerî (JCPOA) polîtîkayê Îranî heremê herweşî radîkal keno. 

Sûrîye: Qonaxê Xorîbîyayena Şerê Wekaletî

Serdana Trumpî û polîtîkayê peydê ci ameyê raykerdene, karekterê Jeopolîtîk ê şerê miyanêxo  yê Sûrîye hewna weşî alozî kerdo.

Tekelîye ke Dewletê Yewbîyî yê Amerîkayî bi YPGî ya hinceta şerî hemberê DAIŞî dayenê, ray ver akerdena heremêdo xoser a fîîlî (Rojava) bakûrê Surîyê de akerd.

No rewş hetê rejîmê HTŞ, Tirkîye û Îranî raya “gefa dabekirinê” yeno vînayene.

No çerçewe de, Rojava de tenya nêbîyo, heremê ke Kurdî heme demê de tede bîyê qadedo ceribnayenê rayziknameya siyasî ya neweyî Rojhilato Mîyanîn o. 

Rojava: Hevî, Gef û Hêmana Bazarkerdene

Serdemê Trumpî de, sîyaseta Amerîkayî ya hemberê Rojava taktîk bî, stratejîk ne. Têkşiyayena DAIŞî re, hereme de sînyalê xopeyantişê Amerîkayî, rayveberîya Rojava de nezelalî verdayo. 

Operasyonên Mertala Firatê, Şaxa Zeytûnê û Kaniya Aştiyê yên Tirkiyeyê yewparçeyiya jeopolîtîk a Rojava bi giranî hejendayo. 

Operasyonê Mertala Firatî, Şaxa Zeytûnê û Kaniya Azadî yê Tirkîyeyî yewparçeyî ya jeopolîtîk 

Têkşiyayena Amerîkayî dabînkerdena parastinêdo zelal de biyo sedemê ke Rojava yewfinan Şamî ya diyaloxê bikero û yefinan zî Rusya ya peymanê ewlehî virazo.

Encam: Virnayena Hemsengiyê Destwerdana Dewletê Yewbîyî yê Amerîkayî

Serdana Trumpî seba Rojhilato Mîyanî  finayêdo bîn nîşan dano ke siyaseta teberî ya Amerîkayî ser prensîbê “hemsengiya ne aram” ameyo akerdene.

Terefê stratejîk ê hewna muhîm ê ney rayberdişê xurtkerdena Îsraîlî, tecrîdkerdena Îranî, Tirkîye sero zextî û bikarardena Kurdan hem zê îmkan û hem zî ze gef biyo.

 Labelê şêwaza biryardena şexsî yê Trumpî û dûrîkewtena ey zî dîplomasiya sazûmanî domdariya înan polîtîkayê qels kerdo; na poxra Rojhilato Mîyanîn de bêewlehî rageşî mayînde kerdo.

Ziwan yew hacetê qalkerdişî yo. Însan bi nê hacetî fikrê xo, derdê xo û waştişê pîzeyê xo yewbînî rê vano…

Ziwan tekane şahidê ganî yê neteweyan o. Her ziwan bi şarê xo û her şar zî bi ziwanê xo yeno naskerdiş. Ziwan ravêreyîya bi des hezaran serran de virazîyayo û bi goreyê cuye, corafya, têkilî û hewceyîyanê şaran, teşe giroto. Ziwan  esteyêdo civatî û gîyan o. Bi averşîyiş û vuryayişê civatî de, aver şino, vuryeno, zengîn beno. 

Merdim çendê ziwanî ra hes bikero, çendê zerrî ra bala xwu bido ziwanî ser, muhabetê merdimî û ziwanî çendê weş û zerrî ra bo, merdim çendê qedir û qîmet bido ziwanî, çendê rinde û fesîh bikar biyaro, ziwan zî vera nê qedirzanayişî de bi cuwamerdî berê kapiyê hîkmet û esrarê xwu merdimî rê akeno;

 dîyayiş, xeyalkerdiş, fikirîyayiş, tesewurkerdiş, afernayiş û îfadekerdişê merdimî keno zelal û sade, fikir û îfadeyê merdimî bêqisûr sîstematîze keno. Û xwura, tefekurê ma reng û şeklê xwu dano heyatê ma…

Ziwanê kurdî, ziwanê do zaf kehan û dewlemendo. Hetê taynê ziwan nasara yeno îdîakerdiş kî, maya pêrko ziwanan, kurdîya. Pekî ziwanê do wina zengîn, dewlemed û kehan kefn, çiçîrê ameyo no merhelê?  

Gere merdim, sifte nê sedema veşo orte. Sedemê ne yo sereke, gore yê mi bê dewletîya. Dewletê da şarî bibo, a dewlet bi ziwanê xoya mekteban de perwerde kena û bi hetê cuyayişî, hunerî, edebîyat, ciwakî, zanayiş , ziwanî û aborî ra averşina. O ziwan beno ziwano serdest.

Ma weynenê tarîxa kurda, fina yewin bi kurdî şîîr verê zayinî serra 330in de ameyo nûşnayiş. Fina

ze Abdussamed Babek, Ali Hariri, Melayê Batê, 

Molla Ahmed-i Cezirî, Faki Tayran, Ahmedê Xanî û Ahmedê Xasî verê neyê sedseran bi ziwanê kurdîya eserê nuşnayê. Û nê ziwanî ra lehçeyê zazakî ewro merheleyê vinîyayişî da û tewa mergî girota.

Zeke şima zî zanê dinaya de bi şoreşê firansa (1798) ya fikrê miletê netewe vijya orte û bi no fikra dinya de zaf dewletî ameyî sazkerdiş. No fikir, miletê ke nişa dewleta xo ya mîllî saz bikero, hetê dewletê dagirkera ra bi sedemê asîmlekerdişî, înkarkerdişî, zilim û kirkerdişî.  Nê mîletan ra yewê xo zî kurde.

Ma xwu nêxapênê, rewşa ziwanê ma, rewşa Kurdî, xaseten rewşa Kirdî (Kirmanckî, Dimilî, Zazakî) bi hawayêdo cidî tehlîke de ya. Neslo newe, kifşo newe yanî keynayî, cînîyê ciwanî û tutî, qeçekî êdî dewan de zî bi Tirkî qisey kenê. Bi yew hawayo pêroyî rewşa miletê ma hetê kulturî, siyasî û sosyalî ra zî baş nîya, roj bi roje xirabêr bena. Her çar  însanan de mara yewê xo kurdî qisey keno. No zî, resmê ziwanê ma yo roşane yo. 

Zekê şima zî zanê, 1923î de, peynîya îlankerfişê cumhurîyetî de ziwanê ma kurdî her ca de qedexe bî. Na reye, medrese zî destê ma de nêmendî.   

Dewleta kemalîsta, Çarê menga adarî ya 1925in de kanunê Takrîrî Sükünî vetê. Qalîkerdişê ziwan her ca de qedexe bî. Bawerîya ma, ziwanê ma, nameyê ma bîyî dişmenê cumhurîyetî. Ma çend bawerîya xo, statuya xo, ziwanê xo waşt, terteleyî kewtî para ma. Nê terteleyan de hezaran şarê ma ameyî kiştiş, hezaran surgun kerdî, hezaran zî pê qerarê Mehkemeyanê Îstîklalî ameyî îdamkerdiş.

Dima yê serranê 1950î ziwanê ma sero bê wengî virazyê û hera wergî çekerdê ziwanê ma ser. 

Bi xo amyeyişê hereketê çepegrî yê serranê 1960î de wendekarê kurda yê ke metropolê tirkan de wendî, dest çekerd ziwanê kurdî, tayn kowarê ke tirki ameyê neşirkerdan de yewfine maqaleyê kurdî ze tede ca girotê.

1980 de cunta amê ser hukmî û asîmilasyono ke dimayê awankerdişê komara tirka bi sîstematîk ziwanê kurdî amey bî rojev, kewt piratîk. 

No serdeme de bakurê kurdîstanî de başaranê û dewanê kurda ziwano serdest kurdî bî. 

Dewleta cunta, hemê sukan û dewanê kurda rê ray û eletirik ard û bi naya waştê ke kurda sero bi otoasîmîlasîyona ziwanê kurda bifetisno. Bi no çerweya kanalê televîzyonî yê taybetî akerdî. Bi raya nê bernameyê telewîzyonana mezgî mileta kurda bişiwo  û format kero û ziwano serdest tirkî bo. 

Hemberê na sîyaset a dewlet, partîya karkerê kurdîstanî şerê çektadarî destpey kerd. 

Serra 2009in de dewleta tirk mecbûr mendki seba ziwanê kurdî çerçeweyê TRT de kanala ziwanê kirdî sazbikero.

Merdimeya, însaneya serdemê da xeterî ra raviryena. No demo peyneyîn de, Medya de, qalê şerê hîren yê dinyay yeno munaqeşekerdiş. Goreyê pergelê teolojî,  no şer do, roşhilato mîyanên de bikewmîyo. 

Sîgnalê neyê zaten Trumpî daye bîy.

Û fina Na îddîa ya, sîyonîsta û ewangilistan a. Nê wirna hêzî, wanê ke; no şerê axirdewrî yo, o do mintikaya Surîye de bivjîyo. 

Gore yê fikre de mi, no şerê rewna yo destpeykerdo. Şerê miyanê modernîte yê  kaptalîzmî yo. Riyê dinyay sero hewna sîstemê Neo lîberalîzmî hukum keno hetê aborî ra. No sîstem, miyan de xo de qeyran de yo. Na tezadîya noelîberalîzmî en weşî roşhilato mîyanên de xo dana asnayene.

Çinkê hala çarxê endustrîyê granî yê alemê rojavay bi alwasa reşa girweyenê. Halahadir merkezî nê madey roşhilato mîyayên o û coka xeta faya nê alozî yê Neoliberalîzmî, tiyad warê pratîkî de, xo dana asneyiş. Fîna neolîberalîzm xo rê, asayişê dewleta Îsraîlî keno sedem ke mudahleyê na mintika bike ro û dîzayenê do neweyî yê jeopoltîkî tiya de bido roniştiş. 

Eskerê nê sîstemî zî na mintika de, yê Îsraîl û kurdî de be û heme çî, no çerçewe de kewmîyeno.  

Îhtîmalê Operasyonê leşkerî yê Amerîka û Îsraîlî ser Îranî

No demo peyneyî de, derheqtê îhtîmalê operasyonê do leşkerî yê Amerîka û Îsraîl hemberê Îranî de, bebet babet xeber û analîza rojevê da ca girot.

Goreyê xebera rojnameyê Washington Postî ya ser çimeyê CIA yê, îhtîmal est o ke Amerîka û Îsraîl orteyê na serre de erişê do leşkerî hemberê Îranî bikerê.

Selahîyatdarê Îsraîlî zî waştişê xo ya seba êrişê hempar ê Amerîka ser Îranî arde bî ziwan xo ra.

Herwina rojnameyê Daîly Maîl a Brîtanî ser zarê karbidest leşkerê Îsraîlî eşkere kerd bi ke Amerîka plan kena ke di hefteyê ke verînya ma de êrişê merkezê atomî yê Îranî bikero. 

Gorê yê nê geşedanan, reaksîyonê muhtemel ê Tirkîye û Kurda yê heremê bîyê cayê meraqî. Û bi no çerçewe  de Tirkîye mejbûr mende ke bi Rojava ya adirbest îlan bikero. 

Tirkîye, demê do derg bi Îranî ya têkiliyê xo yê dîplomatîk û aborî geganê eşkere gegane dizî dewamkerdî û kena.

Destekê Amerîka seba Kurdê Rojava, mabînê Amerîka û Tirkîye de bîyê sebebê kirîza û kirîz hala zî dewam kenê.

Goreyê ajansa Reuterî, Tirkîye bi dîplomasîyê da xurt zor dano Amerîka ke ardemeya xo ya leşkerî seba şervanê Kurda yê Rojavay peynî bîyaro.

Helwesta Îsraîlî hemverê polîtîkaya kurdan zî zaf balkêşa. Piragerê Enstîtuyê Stratejî yê Sîyonîst Noa Lazimî analîzî nuşna û te de persiyar kerd ke, Îsraîl pratmatîk û taqtîk nê, ze stratejîk paştî bido Kurda.

Nê analîzî de ame nîqaşkerdene ke labelê Îsraîl bi paştîdayena xo ya seba Kurda hemberê Tirkîye, xo rê bikero meqsedê do ze stratejî, ya zî xoverdayena hevsengiya dîplomatîk a heyî re o do raaksîyonê xo bi sinorê verdo.

Fina wezîrê karê teberdê Îsraîlî Gidon Saar; no demo peyneyînê de her îzahatê xo de Kurdê Rojavay mudafa kerdî û Şamî re vano; heqê şima yê dişminey hemberê Kurda çinî yo. Bi na îzahata Şamî îndrekte tehdît keno. Fina goreyê medyaya Îsraîlî; Saarî, dîplomasîyê xo yê merkezî yê Ewropa de seba Rojava, hertim ardimey û desteke vazeno.

Goreyê nê çimeyan, îhtîmalo ke Tirkîye hemverê operasyonê do leşkerî yo muhtemel ê Amerîka û Îsraîlî yê hemverê Îranî helwestê do bi tedbîr nîşan bido.

Tirkîye muhîmey dana îstiqrarê heremî û vazeno statuko yê heremî nêvirîyo û eynî wextê de vazena xo nê qeyranî ra teber de tepêşo. 

Yeno texmînkerdene ke Kurdî, bi taybetî Kurdê Rojavay, ver têkiliyê xo yê bi Amerîka ya û ver paştîgiriya muhtemel a Îsraîlî ya, beno ke bikewo rewşê do karmaşik û kirîzin.

Peynî de îhtîmalê operasyonê leşkerî yê Amerîka û Îsraîlî verê Îranî verkewtenê da muhîm û a do tesîrê do gird ser halê hereme bikero û balansê do neweyî vejo wertê.

Planê Tirkîye yê akerdena lîmanê hawayî yê leşkerî  Surîye de demê peynî de bi terefê zafa çimeyê biferka ameyê rojevê.

Bi taybetî îhtîmalê akerdena lîmanê hewayî yê Tiyas (T24) û lîmanê hewayî yê leşkerî yê Palmîra heremê Humsa Surîye de yenê nirxnayene.

Îsraîl, mintika de cayê ke Îranî ra bîyê veng, qayil niyo ke Tirkîye bikewo tiyana û xo rê ze tehdît fîneno. Bi qisayê da bîna, korîdoro ke Îsraîl ra destpey keno heta Îranî derg beno, na xetê sero qayil nîyo ke Tirkîye tiyade ca bigîro û bi nê wateya bi Rusya’ya pazarey keno ke fina ageyero Surîye.

Pratîke de Demo ke ma veynenê çiyo ke heta nika qewmîya yo û İzadayişê perdeyê berzî yê Îsraîlî seba paştîdayena Kurda pragmatîzmî ra mueşekîlê. Senî ke paştî danê Durzîyan, seba Kurda eynî helwest nîşan nêdanê. Na poxe ra a fikirda ke nê îzahdayenê xaz dayena Kurdan ra muteşekîle benê. 

Tekilîyê ENKSî bi Dewleta Tirkîye

Destpêka şerê Surîye ra, parçebîyena miyanê aktorê sîyasî yê Kurda de bîyo faktorê ke tesîr hemsengiyê heremî û enternasîyonale.

Bi no çerçewe de têkilîyê miyan de Encûmene Welatperwerî yê Kurdê Surîye (ENKS) û Tirkîye  de baldarî ano şopnayene.

Tirkiyê ENKSî ze aktorê do kurd ê alternatîf hesibneno û seba hevsengiya çalakîyê PYD/YPG yê Surîye de dem bi dem paştî da îna.

La belê ver tesîrê kêm ê parçebiyena sîyasî yê miyan de ENKS de, ayê paştgirîya tesîro ke ameyê pawitiş niyarde.

Nê demê peyneyî de Îtîfaqa Neweyî ya Kurda bi terefê yewîya hereketê sîyasî yê Kurda arde rojevê.

Xeyretê ENKS seba terafkerdena temsîleya Kurda teberê PYDê, bi raya tikilîya xo bi PDKê Başûrê û diyaloxîya înan ya bi Tirkîyê ya dewamkerdiş, zaf muhîmê.

Mayinkerdena no îtîfaqo neweyî, realîteyê ci, helwestê aktorê teberî û bendewarîya raya pêroyî ya kurd emel e. 

Netîce de, dahkaya ke têkiliyê ENKS û Tirkîye ya ser esesê pêameyena miyanê kurdan nê, sere menfehatê heremî û hesabê sîyasî  hewna zî aktuelê.

Seba îtîfaqê neweyî yê kurda, beno ke no pêngava yewin a persê da kolektîf a ke nê bişopnê be.Rewşo yo ke Rojhilato Mîyanên tedeyo

ZAZAKÎ NEWS – Ma ê rojnameger û nuştoxê ermenî ke 24ê Nîsana 1915î de keyeyanê înan xo ra, dezgehanê ke tede xebitîyayêne ra ameyê vetiş û rayîran de ameyê kiştene yan zî gan dayê yad kenê.

24ê Nîsana 1915î sey destpêkê qirkerdiş/jenosîdê ermenîyan yeno qebulkerdiş. A roje de rojnameger û nuştoxê ermenî Îstanbul de ameyê tepiştiş û surgun kerdîş.

Nameyê tay rojnameger û nuştoxan wina yê:

• Krikor Torosyan, Rojnameya Dzağik û kovara mizahî ya bi nameyê Gigo, 24ê Nîsana 1915iî de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Mabênê 31ê Temuze û 3yê Tebaxe de Anqara Elmadaxî de gan dayo.

• Sarkis Minasyan, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915î de ameyo surgunkerdiş, Ayaş, peynîya Hezîrane 1915î de mabênê Riha û Amedî de, dormaleyê Karacaorenê ke nêzdîyê Sêwregi yo merdo.

• Sarkis Suin (Sungucuyan), Rojnameya İravunk (Heq), 1ê Hezîrana 1915î de ameyo tepiştiş. Aqûbeta ey nêno zanayene.

• Nerses Papazyan, nuştox, alimê dînî, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915î de Îstanbul ra surgunê Ayaşî bîyo. Anqara de Tebaxa 1915î de gan dayo.

• Harutyun Şahrigyan, nuştox, avukat, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915î de Îstanbul ra surgunê Ayaşî bîyo. Anqara de Tebaxa 1915î de gan dayo.

• Garabed Paşayan Khan, nuştox, doktor, parlamenter, 24ê Nîsana 1915î de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de mabênê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915î de gan dayo.

• Levon Larents, Rojnameya Tsayn Hayrenyats (Vengê Welatî), Rojnameya Murc (Çakûç), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Simpad Pürad, Rojnameya Punig, Kovara Kağapar (Fikr), nuştox, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Hampartsum Hampartsumyan, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de mîyanê 31ê Temuze û 3ê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Keğam Parseğyan, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de mîyanê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Şavarş Krisyan, Rojnameya Marmnamarz (Perwerdeyê Laşî), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de mîyanê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Siamanto (Adom Yarcanyan), şaîr, nuştox, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Anqara de mîyanê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Armen Doryan, nuştox, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• 20- Mardiros H. Kundakçıyan, parêzer, rojnameger, rojnameya Ceride-i Şarkiye, Çirîya Verêne ya 1915ine de Kayserî de ameyo dardekerdene.

• K. Khajag (Karekin Çakalyan), rojnameger, rêveberê rojnameyî, nuştox, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo. Hezîrana 1915ine de mîyanê Riha û Amedî de, dormaleyê Karacaorenê ke nêzdîyê Sêwregi yo de Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Rupen Zartaryan, rojnameger, mamosta, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), Hezîrana 1915ine de mîyanê Riha û Amedî de, dormaleyê Karacaorenê ke nêzdîyê Sêwregi yo de Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• E. Agnuni (Khaçadur Malumyan), rojnameger, sîyasetmedar, Rojnameya Azadamard (Şerê Azadîye), Hezîrana 1915ine de mîyanê Riha û Amedî de, dormaleyê Karacaorenê ke nêzdîyê Sêwregi yo de Anqara de Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Krikor Zohrab, rojnameger, nuştox, parlamenter, 2yê Hezîrana 1915ine de Îstanbul ra ameyo sîrgunkerdiş. Mîyanê rayîrê Riha û Amedî de 19ê Temuza 1915ine de gan dayo.

• Mihran Tabakyan, nuştox, 24ê Nîsane de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Hagop Terziyan (Hagter), rojnameger, nuştox, 24ê Nîsane de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. 24ê Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Diran Kelegyan, rojnameger, sernuştoxê rojnameya Sabahî bî, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. 2yê Çirîya Peyêne ya 1915ine de dormaleyê Pira Çokgoz ke ser Kizilirmakî de yo, mîyanê Yozgat û Kayserî de gan dayo.

• Taniel Varujan, şaîr, nuştox, mamosta, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. Teneya Kalecikî de 26ê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Rupen Sevag, (Çilingiryan), şaîr, nuştox, doktor, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo, Teneya Kalecikî de 26ê Tebaxa 1915ine de gan dayo.

• Yervant Çavuşyan, rojnameger, nuştox, zanyar, mamosta, Rojnameya Tzayn Hayrenyats (Vengê Welatî), 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Çankirî bîyo. Mîyanê Meskere û Dêra Zorî de, kampê sîrgunkerdeyanê ermenîyan ê Hammanî de zimistanê 1916ine de gan dayo ke kişta Çemê Feratî de ameyo awankerdiş.

• Nerses Zakaryan, rojnameger, nuştox, mamosta, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Jak Sayabalyan, rojnameger, nuştox, açarnayoxê konsolxaneyî, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Melkon Gürcüyan, nuştox, mamosta, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, mîyanê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Parseğ Şahbaz, rojnameger, parêzer, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, Temuza 1915ine de Xarpêt de gan dayo.

• Dikran Çögüryan, şaîr, nuştox, mamosta, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, mîyanê 31ê Temuze û 3yê Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

• Arisdakes Kasbaryan, nuştox, parêzer, 24ê Nîsana 1915ine de Îstanbul ra sîrgunê Ayaşî bîyo, Tebaxa 1915ine de Anqara de gan dayo.

Çime: Bianet

Fırat Şîn

Necmettîn Buyukkaya serra 1943î de Sêwregi de ameyo dinya.

Necmettîn Buyukkaya, verê vernî perwerdeyê xo yê bingeyînî Sêwregi de temam kerd û dima ra şîyo Lîseya Amedî û uca ra dima Fakulteya Huquqî ya Zanîngeha Adana. Perwerdeyê ey, ey rê tayê perspektîfê cîya-cîyayî dayî û felsefe û sîyasetê ey ser o tesîr kerd. O, wendişê xo yê zanîngehe de fikirê neteweyî şinasna.

Necmettîn Buyukkaya, zaf rew persgira kurdî ser o eleqedar bi û hereketê kurdan mîyan de cayêko muhîm girewt. O verê vernî endamê DDKO (Ocaxê Çandî yê Şoreşgeranê Rojhelatî) bi û na sazîye reyde xebitîya. Serra 1969 de o şi Ewropa û uca de Komeleya wendekaranê Kurdan Ewropa (AKSA) rona. Na komele, mabênê wendekaranê kurdan de yewîna înan û pawitişê kultur û tarîxê kurdan ser o xebitîyêne.

Heto bîn ra Necmettîn Buyukkaya partîya TİP (Partîya Karkeranê Tirkîya) de zî xebate kerda. Labelê mîyanê partîye de mesela kurdî ser o vindertişê ey ca ra ca problemî vetî orte û partî mîyan de minaqeşeyê cîya-cîyayî bîy.

Wextê xo de Necmettîn Buyukkayayî kovara “Özgürlük Yolu” (Rayîrê Azadîye) de xebitîyayo û na kovare de derheqê mesela kurdî de xeylê malumatê muhîmî nuştê. O, nuşteyanê xo de bi taybetî dejenasyon/kolonyalîzm, sosyalîzm û azadîya miletan ser o vinderto.

Dima ra Necmettîn Buyukkayayî hereketê KUK (Welatparêzê Kurdîstanî) de cayêko muhîm girewt û na herekete mîyan de rolêko kaykerox bi.

Necmettîn Buyukkaya serra 1971î de, wexto ke darba leşkerîya 12ê Adare bîye, tepîşîya û raya verêne kewt zîndan. Tîya de îşkenceyê giranî dîyê labelê îdealanê xo ra nêvêrt.

Serra 1982î de, o reyna tepîşîya û kewt Zîndanê Dîyarbekir. Ena ray, rewşa zîndanî zaf xirab bîye û o bi esker û zabitanê zîndanî ra gelek îşkence dî. Zîndan de vera zilmê generalanê 12ê Êlule û dewleta Tirkîya xo ver da.

23ê Çeleyê 1984î de hetê esker û zabitanê Zîndanê Amedî ra ame kiştiş. Raştîya merdenê ey û kam ey kîşto, kilmekî nêameyo zanayene. Netîce de o bi destê zabitanê zîndanî ra bi îşkence kişîya.

Necmettîn Buyukkaya, merdimêko mutewazî û zerrîtenik bi. Goreyê rewşe, caran lîder, caran milîtan bîyêne. O, goreyê dostanê xo, merdimo sadiqê îdealanê xo bi. O heta merdenê xo nê prensîban ra dûr nêkewt.

Buyukkaya, prensîbanê xo de qerardar bi û xebata xo ya neteweyî de bêemsal bi. Îdealîstan ra yew bi.

Necmettîn Buyukkayayî seba kurdîstanêko xoser û yewbîyaye têkoşîn da. Semedê nê armancî heta peynîya emrê xo micadele kerd. Ey kultur, ziwanê kurdî û tarîxê înan ser o zaf vindert û vanê ke o bi xo yew redaktorêko muhîm bi û nuşteyanê sîyasîyan ser o zaf wext dênê.

Necmettîn Buyukkaya, merdena xo ra dima zî tesîrêko muhîm tevgerê kurdan ser o verdayo. Beno ke goreyê ey, kurdîstanêko sosyalîst çin bo zî, o sey sembole xoverdayîş û îdealîzmî mîyanê tevgerê kurdan de maneno.

Heto bîn ra datîzayê ey Kadir Büyükkaya, bi nameyê “Tanıklıklarla NECO – Necmettîn Büyükkaya” derheqê ey de yew kitab nuşt. No kitab, serra 2024î de weşanxaneyê Dipnot ra vejîya û derheqê cuya Necmettîn Buyukkayayî de xeylê malumatê muhîmî danê.

Ewro, o bi şeklê şorişgêrêkê hêja yê tevgerê kurdan, nasîneno, bi taybetî kurdê ke wazenê welato xoser, yewbîyaye bibo, semedê înan yew fîguro muhîm o

Mazîyê Sêwregi heta serranê (ÎV) 5000î yeno texmîn kerdiş. Labelê awanbîyayişê Sêwregi çi wext hetê kamî ra bîyo bi qetîyet nîno zanayîş. Goreyê zanayîşan Sêwregi de, sey Sumer, Asur, Med, Hîtît, Kamuk, Hurrî, Mîtanî, Eyubî û Bîzansan gelek dewletan hukum kerdo. Nê dewletê ke ma cor ra behsê înan kerdo bi xebatanê arkeolojîkan zî tesbît bîyo ke, Sêwregi de hukum kerdo. Fikrê ma o yo ke, eke xebatê arkeolojîkî virazeyê hema zî eserî do bivîneyê.

Xebatê arkeolojîk yê ke Xasek (nika binê Awbendê Ataturkî de menda) virazeyayê nîşan danê ke, Sumerî tewr verî tîya de mendê. Kendişanê arkeolojîkan nîşan dayo ke, banê ke nêzdîyê Xasek de virazeyayê goreyê tradîsyonê Mezopotamyaya Başurî awan bîyê.

Destkewteyê dewa Xasekî mojnenê ke na mintiqa bi Mezopotamyaya cêrên a wayîrê têkilîyanê nêzdîyan a. Mabênê nê mintiqayan de timûtim tîcaretî ser ra yew têkilî est bîya. Eserê ke nê kendişan de kewtê dest nika muzeya Riha de nawîyayenê. (musnênê)

Dewa Nisîbî ra panc sey metre dûrî de û 4,5 kîlometreyî rojhelatê Xasek de yewna warêko arkeolojî esto (Rezê Çavî), xebatê ke nê warî de virazeyayê tayê cayî vetê meydan ke, nê cayî ayîdê Kulturê Til Xelefî yê û no kultur Demê Kalkolîtîkî yo.

Bê nê waranê arkeolojîkan sewbîna cayî zî estê, nê cayî:

Xirabeyê Defereyî: Defere 25 kîlometreyî rojhelatê Sêwregi de maneno û bi dewa Girêsor girêdayeyo. Nêzdîyê sînoranê Dîyarbekirî yo. Xebatanê arkeolojîkî yê ke tîya de virazeyayê de ayîdê Bîzansan tayê herindeyî ameyê tesbîtkerdiş.

Xacgoz: Yew kîlometre başûrê dewa Xacgozî de yew erazî de yew blokêna bazalt a 310 cm ser o wefirnayena şêrî yo ke ver bi çep rayşino ame vînayiş. Goreyê texmînanê arkeologan na bloka bazalt (ÎV) serra 1000î ra mendê ya

Xellokent: Xelokent, mintiqaya Bucaxî de bi dewa Bitîk a girêdayeyo. 1 kîlometre vakurê Xellokentî de ayîdê seserra 5.in yew mozaîkê erdî ameyo vînayiş

Medenîyetê ke Sêwregi de hukum kerdo

Sêwregi zî sey heme bajaran zemanî mîyan de Hukumdarîya gelek dewletan

de menda. Semedo ke dewletê verênî sey dewletanê modernan tesîrê heme hetanê heyatî nêkerdo însanan rê zî Hukumdarîya dewletan hende muhîm nêbîya.

Medenîyetê ke Sêwregi de hukum kerdo û wextê Hukumdarîya înan wina yo:

Demê Sumerîyan

Goreyê xebatanê arkeolojîkan ma eşkenê vajê ke Sumerî mabênê serranê (Î.V.) 3500 û 2800î de dormeyê Xasekî de na mintiqa rê hukum kerdo.

Demê Akadîyan

Mabênê serranê (Î.V.) 2800-2500î de badê mexlubîyetê Sumeran mintiqa de hukumdarî kerda.

Demê Babîlîyan

Serranê (Î.V.) 2500î ra tepîya Sumer û Akadî na mintiqara abirênê û warê Sêwregi destanê Babîlan de maneno.

Demê Hîtîtan

Î.V serranê 1600î de Hîtîtî hukumdarîya Mîtannîyan qedînenê û vakurê mezopotamyayî gênê destanê xo. Tayê arkeolgan serra 1939î de nêzdîye dewa Taşlî de xebatê arkeolojîkî viraştê û yew heykel vînayo. Goreyê nê arkeologan no heykel îlahê Hîtîtan Kînaba yo. Goreyê nê melumatan kes eşkeno vajo ke, Sêwregi wextê Hîtîtan zî merkezêka muhîm bîya.

Demê Aşuran

Î.V sesseranê 11. û 10in de Aşurî Aramî yê ke kokê înan Ereb o, mexlub kenê û dîyarbekir zî mîyan de hemeyê vakurê Mezopotamyayî de benê hukumdar. No mabên de Sêwregi zî bena eyaletêka Aşûrîyan. Hukumdarîya aşurîyan nêzdîyê 500 serre xo ver dana la no mabên de Sêwregi bi şer û lejana talan bena. Rêzeyêna, verê persî dima makedonî û tewr dima zî Bîzansî mintiqa de benê hukumdar.

Demê Bîzansî

Sêwregi xeylê wext destanê Romayijan de (Bîzansî de) manena û (Î.P) serra 540î de Sasanî na mintiqa Bîzansî destan ra gênê. Ge-ge peynîya lejanê çetinan de hukumdarê Sêwregi vurênê tewr dima wextê Hz. Omerî de Muslumanî Sêwregi gênê.

Demê Muslumanan

Ameyîşê muslumanan o tewr verên wextê Hz. Omerî yo. Lejkerê muslumanî yê ke qumandanê înan Ebu Ubeyde yo mabênê serranê 637-639î de Dîyarbekir û Sêwregi gênê. Goreyê tayê rîwayetan zî na mintiqa Xalid b. Welîdî girewta. Wextê seferê xaçperestan (1069) Sêwregi muslumanan dest ra vejîyena la lejê Milazgirî (malazgîrt) ra dima (1097) reyna kewena destanê muslumanan.

Nê lejan ra dima serra 1200î de Nuredîn Zengî Sêwregi feth keno, ey ra dima îstîlayê Moxolan de kewena destanê Moxolan (1256) dima serra 1400î de Tîmur Sêwregi îstîla keno. Nê îstîlayan ra dima rêzeyêna Memlukê Misirî, 1435 de Dewleta Akkoyunluyan û 1508 de dewleta Sefewîyan Sêwregi de hukum kenê.

Demê Osmanîyan

Sêwregi reya ewil serra 1517î de kewta Osmanîyan dest. Yavuz Sultan Selîm Şerê Mercîdabikî de Sefewîyan ra Sêwregi gêno la serra 1522yî de Sefewî Sêwregi reyna pey de gênê. Serra 1535î de Kanunî Sultan Suleyman Seferê Irakeynî de nêzdîyê Qerejdax de maneno û no mabên de Sêwregi zî gêno. 1535î ra heta îlankerdişê Komara Tirkîya, Sêwregi binê hukumdarîya Osmanîyan de manena. Tabî wextê Osmanîyan de îdareyê dewlete sey ewroyî nîyo û Sêwregijî zî sey zafê bajaranê kurdan xo bi otonomîya îdare kenê.

Îlankerdişê Komara Tirkîya ra tepîya hetta lejê Şêx Seîdî Sêwregi sey Wîlayetêna Tirkîya îdare bena. Semedo ke şarê Sêwregi hetkarîya Şêx Seîdî kerdo ceza deyeno Sêwregi û Sêwregi serra 1926î de bena qezaya Riha.

Nameyê Sêwregi

Sey zaf cayan Sêwregi zî goreyê milatanê ke Sêwregi de serdest bî yê nameyî girewtê. Yanî her medenîyet o ke Sêwregi de hukumdarî kerda –xususen ê yê ke wextêko derg mendê- nameyêk dayo Sêwregi. Sêwregi de heta nika sey, Aşurî, Mîtanî, Sumer, Akad, Bîzans, Ereb, Kurd û Tirkana zaf medenîyetan hukum kerdo û goreyê nê medenîyetan Sêwregi gelek nameyî vurnayê. Sey Kînaba, Sûrk, Sevavorah, Sevavarak, Sevaverek, Sebaberek, Sîbabarka, Siklis, Suveyda, Serrek û Senn nê nameyan ra tayê ci yê.

Goreyê tayê zanayîşan nameyê Sêwregi yo ke sey “Sevarak” vajîyeno Suryanki yo. Zîra tarîxnaso Suryanî Gregory Ebu’l Ferec zî wexto ke kitabê xo de6 behsê na mintiqa keno nameyê na mintiqa sey Sebaberek-Severak Wano. Hetê bînî ra Armenîkî de zî sey Seaverak yew name vajêno. Xora tarîxnasî zî nameyê Seaverakî sey Seav: Sîya Averak: Xirbe, abirnênê û manaya nameyî sey xirbeyê sîyayî qebul kenê. 

Seke ma cor ra zî behs kerd, her medenîyeto ke Sêwregi de hukum kerdo goreyê zanyîşê xo yew name dayo Sêwregi û her nameyî tarîx de cayê xo girewto. Nê nameyan ra tayê ci û manaya înan wina ya.

Sevaverek: Çimeyanê Bîzans û Ermenîyan de seba Sêwregi no name vejîyeno ma ver. No name di çekuyan ra virazeyayo û manaya ci; Seav: Sîya, Averek: Xirabeyî. Yanê Sevaverek yeno manaya Xîrabeyê Sîyayî.

Sûrk: No name yeno manaya “herra sûr” û hetê sasanîyan ra deyayo Sêwregi.

Serrek: Goreyê melumatanê resmî, Farisan no name dayo Sêwregi. Labelê heta mana ra kes eşkeno vajo ke, no name bixo kirmanckî (dimilî) yo. Çunke heta mana ra çimeyê resmî zî nê nameyî “serê yew çî” qebul kenê.

Senn: Wexto ke qebîeya Bekir b. Waîlî (bekiran) der û dorê Dîyarbekirî gênê wazenê ke heme mintiqa rê hukum bikerê. Labelê Sêwregi înan ver o sey yew asteng manena. Coka ê zî Sêwregi sey Senn (asteng) name kenê.

Suweyda: Goreyê melumatanê çimeyanê Ereb û Bîzansî, Ereban seba Sêwregi nameyê es-Suweyda hewna vêşî şixulnayo. Manayanê Suweyda ra yew, “nuqtaya sîya ya zerrî” ya. Eynî wext no name yeno manaya eşqî zî. -Îxtîmalo gird zaf medenîyetan waşto ke Sêwregi bigîrê û Sêwregi rê bîyê aşiq. Dima zî no name deyayo ci.

Çime: Tezê berzî yê Murat Başaran

Ismet Siverekli

 Dewleta tirkan rewna ra lehçeya kurdkî zazakî ser o kay û komployan virazena. Amanc nê kayan betalkerdiş o. Kurdkîyew parçe ya, kirmanckî (zazakî) û yê bînî zî lehçeyê kurdkîyê.  

 Serekê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zazakî)-ÎKK Lerzan Jandîl wano; “Ma pêro zanîme polîtîkaya dewleta Tirkî her beşê ciwîyene de eynî ya: Parçe bike, hukim bike. Na derheq de kî karê dewleta Tirkî nêvurîyo.  Seba ke Kirmancan, Kirdan, Dimilîyan Kurdan bikero parçe, parçeyan tayêna bikero qij, dest ra çi êno, kena. Naca de ez bi xo problem nêvînena.” 

Lerzan Jandîl kam o? 

Ez 1958 de dewa Gimgimî Xelefan de ama Dinya. Mi mektebo verên dewa xo û Mêrdîn de, o mîyanên Gimgim de û mektebê Malimîye kî Konya Akşehîr de wend. Mi hewt serîmalimîye kerde û ez sera 1986 de ama Almanya û o taw ra nat Almanya de ciwîna. Ez 1987 ra nat Kirmancan ser ro (zon-kultur-dîn-ûêb.) xebetîna. 1990 ra nat kursanê Kirmanckîdana. Hetanî nika rojnameyanê zê Azadî, Azadîya Welat, Yeni Özgür Politika, Newede Dêrsimî de, ancîya kovaranê zê Rewşen, Zend, Lêkolîn û Vate de nivisna. Mi înîsîyatîfê destcikerdişê grupa Vateyî de kî ca girewt û hetanî sera 2008î na grupe de xebetîya. Ancîya ez avakerdoxanê komelanê zê ÎZK, ÎKK, Yekmal ûêb. ra wa. 

 Şima şênê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) –ÎKK- e. V. ma rê bidê naskerdene? 

Roja 15.11.2000î de nêzdîye 20 kesî amayî pêser û 18.12.2000î de seba avakerdişê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) e. V. muracatê mekemeyî kerd û Înstîtut 20.11.2001 de hetê mekemeyî ra dosyaya komelan de amê qeyd kerdene û nîya kî bî fermî. 

Hetanî ewro ma gelê karî kerdî. Zê panelî, konferensî, semînerî, kursê zonî, fîraznayena şahîyanê kulturî û rojanê fîrazan, roja zonê maye, ûêb. 

 Xêca nînan çerçeweyê Projekta „Materîyalê musayişî yo dizonkî“ teba Yekmale hetanî nika ma, Xizna çekuyan l, ll, lll, lV; kermo çimvêşan, Hewnê Şîlane, Beqiqo ceresun Zoto, pêro pîya 8 pirtukê domanan vetî. Ancîya ma avakerdena halêndê domanan “Pîya” de, Seba hetkarîya domananê Şengal û Kobanê de ca girewt. Û nê karê ma dewam kenê. 

 Zazayê ke dîyaspora de,  zê Berlîn de ciwîyînê, ciwîyena rojane de problemê nînan çik ê? 

Problemê Kirmancan angorê dewletanê Ewropa cîya cîya rê. Lê sedemo tewer girs û taybetî Kirmancî bi xo yê û Xo ra na mesela Tirkîye de kî cîya nîya. 

Re zonê xo, re kulturê xo wayir nêvejînê, domananê xo bi Kirmanckî, bi kulturê kirmancan pîl nêkenê. 

Lê êkilîya ma zafêrî Kirmancanê ke re zon û kulturê xo wayir vejînê, ya kî wazenê wayir bivejîyê, est a. Ma nê Kirmancan konferensanê xo de, şandanê xo de, semîneranê xo de vînenîme.  

Lê eleqaya generasîyonê verênî, yanê kalanê ma handê çîn a. Çike tawo ke generasîyono verên amê bî naca, hem zafêrîya nê generasîyonî wayirê heşêde neteweyî nêbîye, hem kî kar û barê xo Ewropa de ya kî dezgeyanê Ewropa de bi hetkarîya tercumananê Tirkkî viraştêne ya kî dêne viraştene. No kî Ewropa de kî bîyêne sebebê domînant bîyena zonê Tirkkî. Domînansê Tirkkî hetanî seranê 90î dewam kerd. Lê kaleka naye de taybetîye kî pêynîya seranê 90î ra dime eleqaya xort û azeban seba zon û kulturê ma bîye zêde û roj bi roj kî bena zêde.  

 Şima zî zanê ziwanê Kirdkî hêdî bêro vînî, Şima hemberê nayê se kenê? 

Ma hem zê Înstîtutî  û hem kî zê kesan, endemanê Înstîtutî bi kar û gureyê xo duştê na vîndî bîyene de vejîme. Karê Înstîtutî mi bi kilmîye cor vatî. Karê endemanê ma kî se ke ti kî zanena, hevalên ma Munzur Çem, Îsmet Sîwereglî, Özgür Bariş, Çeko, Îbrahîm, Wusênê Gestemerde yanê bi kilmîye her kes hetê xo ra bi pirtukanê xo, bi nivisanê xo, bi şîîranê xo, bi zanayişê xo, qaso ke cira êno, duştê na vînîdî bîyene de vindenê. 

Şima hewldanê dewlata Trikan ser Kirdkî senî  nirxnenê? 

Ma pêro zanîme polîtîkaya dewleta Tirkî her beşê ciwîyene de eynî ya: Parçe bike, hukim bike. Na derheq de kî karê dewleta Tirkî nêvurîyo.  Seba ke Kirmancan, Kirdan, Dimilîyan Kurdan bikero parçe, parçeyan tayêna bikero qij, dest ra çi êno, kena. Naca de ez bi xo problem nêvînena. Çike ez zana, ke na polîtîkaya delwt a. Lê çîyo tewr giran û zamet o wo, ke zaf kesê ma kî bi zanayene, ya kî nezan beno cûyê destê dewlete. 

Problemê standard kerdena ziwanê Kirdkî çik ê? 

Seba ke mordem problemanê standard kerdene bivîno, gere mordem bizano standard kerdene se virazîna. Karê standardî angorê Einar Haugenî modem gere verde ju  korpusplanêdezonî bivirazo û pêyco kî statusê bidêro nê zonî û çarmerhaleyê Korpusplanî est ê. 

1-Weçînitena normî (sélection) 

1.1- Seba weçînitena normê gere qerarêde raşt bêro dayene û gere no xizmeta armancanên netewî bikero, gor armancanênasîyonalîstan bo 

1.2- No norm nêno afernayen û newe ra nêno viraştene. No norm êno weçînitene, seba ke o xo ra weş o, seba nê kî, hetêzafêrîye ra êno qebul kerdene. 

2- Kodîfîze kerdene (codification) 

2.1- Plankerdena zonî (korpusplan) gere polîtîkaya zonî bêro plan kerdene. 

zê Japonya, Fînland, Tirkîye, Îsraîlî û Norveçkî gelê balkêş a. Mordem şîkîno cira dersan bigêro. 

2.2- Gere no zon hacêtê komunîkasîyonêde serherêmî bo.  

2.3- Varîtetê niviskî gere bêrê sade/asan kerdene 

2.4- Gere mîyanê zonê qesê kerdene û zonê niviskî de astengê girsî çînê bê 

2.5- Gere quralê gramatîkî bêrê ronîştene dayene.  

2.6- Gere ortografîyêde asan bêro qebul kerdene. 

3- Ravêr berdene/avakerdene (élaboration) 

3.1- Leksîkolojî/termînolojî: Viraştena terman 

3.2- Çekuyê derekeyî bi girewtena cekuyanêderekeyan/xerîban 

3.3-Dên çekuyî  

3.5-Dên dewr kerdene  

3.6-Dên aferanayene  

4- Re kar ardene/xebatneyene (cultivation) 

4.1-  Zonê elîte bîyene  

4.2- Perwerde kerdene de, îdare, huquq, teknîk, bi kilmîye her beşê ciwîyene de, gurênayena nê normî. 

Ma gelo ma de karê standarî nîya êno kerdene? Nê qet alaqaya xo çîna. Karê standardî tenya zê leksîkolojî, zê hemmanaçekuyan ra weçînitena hu çekuye êno famkerdene.